Terwijl ik het Teams-icoontje aanklik voor mijn afspraak met Rens van der Vorst, de afsluiter op het hoofdpodium van de wintereditie van Het Grootste Kennisfestival op 29 februari ’24 in Breda, vraag ik me af of Teams eigenlijk wel kan als je met de auteur van het boek digitale gremlins afspreekt. Het is gelijk het eerste onderwerp van ons gesprek. Zijn er eigenlijk digitale gremlins voor Teams bedacht sinds we het veel zijn gaan gebruiken?

‘Haha, ja’ lacht Rens, die naast auteur ook docent is, ‘die zijn door studenten gebruikt in de Corona periode. Zij hadden dan een ‘tooltje’ waarmee je heel makkelijk een schommelend gifje van jezelf kon maken. Dan leek het voor je docent alsof je aanwezig was, terwijl je gewoon thuis op de bank lag tijdens colleges. Of vaseline op je camera smeren, zodat het beeld vaag werd. Ja dat werd in de hoogtij dagen veel gebruikt. Ik heb Microsoft in die periode zelf nog gevraagd of zij niet konden regelen dat de camera standaard aanging. ‘Kan niet, privacy’ zeggen ze dan. Gelul natuurlijk, maar ja niks aan te doen. Als iemand trouwens een klassieke gremlin heeft voor Teams, waarbij je eigenlijk de tool zelf saboteert, in plaats van de docent, hoor ik het graag.’

Kun je dan misschien even kort uitleggen wat een digitale gremlin precies is?

‘Zeker. Het gaat er- in de kern- om dat het leuk is, anders gaat niemand het doen. Dus dat is belangrijk. Het begint met een irritatie. En dat kan van alles zijn. De technologie zelf, de big Tech die erachter zit of de gebruiker zelf. Ga bij een concert maar eens achter iemand staan die de hele tijd aan het filmen is. Of denk maar eens aan gesprek met iemand die de hele tijd op z’n telefoon kijkt. Dan ga je dat saboteren waarbij het leuk en makkelijk moet zijn, niet technisch, legaal en heel belangrijk: voel jij je er beter door? En als laatste, stel dat iedereen het doet, wordt de wereld daar dan beter van? En als voorbeeld, even terug naar het filmen bij het concert. Wat je dan kan doen, is iets dichter bij de filmer gaan staan om vervolgens heel hard en vals met de muziek mee te zingen. Je weet dan zeker dat het filmpje waardeloos zal zijn. De filmer weet dat ook, maar zal er niet snel iets van zeggen, want die begrijpt het ook wel. Filmen bij een concert staat wel iets lager in de rangorde dan meezingen bij een concert. Opgelost dus.’

Wat heb je eigenlijk zelf voor opleiding? Iets in de technologie of juist heel wat anders?

‘Ik ben politicoloog. Maar afgestudeerd op de toppen van de IT-bubbel. Ik werkte daarna bij een gemeente waar een IT-bedrijf een groot project deed en ben zo daar ook ingerold. Maar ik ben uiteindelijk weer langzaam terug naar wat ik leuk vind. En belangrijk ook. Dat we veel beter nadenken over het gebruik van technologie. Wat me steeds weer opvalt is dat mensen die daar mee bezig zijn, vaak zo ingewikkeld schrijven, waardoor mensen afhaken. Dat probeer ik simpeler te maken.’

Wat vind je het beste voorbeeld van een digitale gremlin dat je tegenkwam nadat je boek uitkwam?

‘Welke druk heb jij?’, vraagt Rens me. De tweede zeg ik na even te bladeren. ‘Ah, inmiddels is er al een vierde druk met allemaal nieuwe gremlins. Dat is heel leuk, want steeds meer mensen gingen mij dingen toesturen, waardoor ik sinds de boeklancering al 20 nieuwe voorbeelden heb. En daar heb ik de 10 beste uitgehaald die ik heb toegevoegd. Ik krijg trouwens ook heel veel goede ideeën die geen gremlin zijn. Dus hoewel het goede dingen zijn, moet ik die mensen toch teleurstellen. Wat ik zelf een leuk voorbeeld vind is iemand die bij Coolblue als naam lul invult bij al z’n bestellingen. Dat is nu al echt een klassiekertje. Die krijgt dus de hele tijd allerlei mails met ‘beste lul’ als aanhef. Ter illustratie van hoe onpersoonlijk personaliseren is. En dat is dus een echte gremlin, want als iedereen dat gaat doen zou dat toch een keer moeten stoppen. Of die mevrouw die bij elke online bestelling de naam van de winkel, waar ze iets koopt, in haar naam zet. Als ze dan op een dag een mail van een heel andere organisatie krijgt met de naam van een winkel erin, weet ze gelijk wie haar e-mailadres heeft doorverkocht. En wat denk je van de sushi besteller? Iemand die zich net als ik irriteert aan het bestellen via een QR-code in z’n favoriete restaurant. Ik beschreef al in m’n boek dat je die QR-codes makkelijk kunt saboteren door ze zwart te kleuren, maar hij gaat nog een stap verder. Hij maakt er een foto van en gaat dan een paar dagen later thuis allerlei dingen bestellen, die dan bij nietsvermoedende gasten worden geserveerd aan de tafel waar hij een paar dagen eerder zat. Ja, daar moet ik heel hard om lachen. En een laatste voorbeeld is het museum van digitale gruwelijkheden. Dat is van iemand die zich kapot irriteert aan websites waar je allerlei dingen gepersonaliseerd kunt kopen. Hij vindt dat een inhumaan klotensysteem. Hij bestelde de meest gruwelijke dingen, zoals een keukenschort met een hele magere Afrikaanse baby met de tekst ‘honger’. Die krijg je zo maar thuis gestuurd. Terwijl je dat toch nooit van je leven in een fysieke winkel zou durven bestellen. Dan schaam je je kapot. Van al dat soort dingen heeft hij een museum gemaakt.’

Ik luisterde een podcast waarin je vertelde dat als het boek nu uit zou komen er ook voorbeelden met ChatGPT in zouden staan. Heb je er daar 1 van?

Iemand had daar iets leuks in gemaakt voor zogenaamde kapstokmensen. Ken je dat? Als je vraagt wie jouw les over wil nemen dat iemand dan zegt ‘nee want ik heb een bruiloft op Ibiza’ waarmee ze gelijk het hele gesprek overnemen. Of als jij vertelt dat je een ongeluk hebt gehad, dat zij zeggen ‘oh ik ook’ en dat het dan vervolgens alleen nog over hun ongeluk gaat. Hij heeft daar een zogenaamde ‘prompt’ voor gemaakt. Dat werkt heel simpel. Jij voert in ChatGPT in dat jij ook op Ibiza bent geweest. Je krijgt dan vervolgens binnen een seconde een megalang verhaal terug over van alles wat jij op Ibiza meegemaakt zou kunnen hebben. Dat kun je dan hup in 1 x zo terugsturen. Daar heeft ie kapstokpersoon dan niet meer van terug. Haha.’

Wat irriteert jou het meest?

‘Ja weet je. Soms is het ook gewoon ook immoreel wat die bigtech bedrijven doen. Als mijn dochter van 12 fietst, weet de telefoon dat. Aan de beweging en het ritme. Maar toch krijgt ze wel continu berichtjes, die om haar aandacht vragen. Hoe moeilijk is het voor die bedrijven om ervoor te zorgen dat ze tijdens het fietsen niet afgeleid wordt. En we maken onszelf ook gek natuurlijk. Zoals iemand, die ik ken, die de hele tijd bezig is om de Spotify ‘wrapped’ te beïnvloeden. Ken je dat? Dat is die lijst van muziek die jij het afgelopen jaar veel gedraaid had. Hij wilde dat managen, zodat je aan het eind van het jaar aan je kinderen kan laten zien dat je een echte liefhebber bent. Je gaat dan dus muziek luisteren, niet omdat je het leuk vindt, maar vanwege je ‘wrapped’. Zelfde als ik met mijn Fitbit trouwens. Kwam ik er op kantoor achter dat ik ‘m vergeten was om te doen en dacht vervolgens ‘dan kan ik ook wel met de lift’. Slaat echt nergens op’, lacht Rens. ‘Duolingo, is die app waarmee je talen leert, heeft ook allerlei trucjes. Maar dat heeft dan een positief doel. Natuurlijk zijn er ook veel goede dingen aan technologie, maar het moet gewoon beter. Maar wat me dus verbaast, is dat we altijd zo goed zijn in het ‘de consument uithangen’. Iedereen is overal superkritisch over, maar niet richting technologie. Dan vinden we ineens alles prima. Dat is toch raar? Kijk bijvoorbeeld eens naar X, het voormalige Twitter. Als jij een boze tweet stuurt, is er dus een model, dat zorgt voor extra aandacht. Want dan worden meer mensen boos en krijg je veel meer reuring en wordt er dus meer verdiend. Ze zouden ook kunnen zeggen ‘hé, ik zie dat je een boze tweet stuurt, ik bewaar ‘m even 10 minuten, want zou je dat nu wel doen?’ Dan haalt Tech het beste in je boven in plaats van dat misbruik te maken van je zwakke kanten. Dat zou toch veel mooier zijn? Kun je dat voorval nog herinneren met die Stint? Dan is er gelijk totale paniek. Wordt alles opgeschort en het product verboden tot nader order. Maar met technologie heb je dat helemaal niet. Politici weten er ook te weinig van, waardoor er op dat vlak weinig gebeurt. Het grootste probleem is dat als je kritisch bent op technologie, je wordt geframed als ouderwets. Alsof je tegen vooruitgang bent. Dat heeft de technologiesector ons heel goed uitgelegd. Kritisch zijn staat gelijk aan tegen vooruitgang zijn. Het heet niet voor niets allemaal ‘smart’. Smartphone, smart cities, ga maar na. Als je tegen iemand zegt ‘leg je telefoon eens weg’, wordt die boos. Zelfs op scholen was dat heel lang het verhaal. Je telefoon wegleggen dat wil niemand. Ouders werden zelfs boos. Maar nu het verboden wordt, voel je een zucht van verlichting rondgaan.’

‘Zelfde trouwens met ChatGPT waar we het net al over hadden. Als je zegt ‘dat is gewoon diefstal, dat ga je toch niet gebruiken?’ vinden ze je gek. Want het is allemaal fantastisch. Maar mijn boek zit er ook in en ik krijg er geen geld voor. Dat is toch diefstal? En kijk. Als je ingeeft ‘genereer voor mij een foto van Donald Duck op een paard’, dan krijg je die niet. Want Walt Disney heeft nog een groter arsenaal aan topadvocaten dan zij zelf. Dus dat kunnen ze niet winnen. Grote gamingbedrijven zouden het heel goed kunnen gebruiken voor het maken van achtergronden voor in de spelletjes. Maar die doen het ook niet. Zij wachten ook de eigendomsdiscussie eerst af. En ja, ik gebruik het zelf soms ook wel. Gewoon om dingen uit te proberen. Maar steeds minder. Nu al. Kijk, ik word er productiever van, maar daar is de mens helemaal niet voor gemaakt. Om steeds productiever te worden. Als je de gewonnen tijd nu gebruikt om bier te drinken met je vrienden is het prima natuurlijk. Maar wat me tegenstaat, is de macht van die grote bedrijven. Ze jatten van alles en maken er dan iets heel gaafs mee. Ze verleiden mensen net als drugdealers dat doen, en als iedereen het helemaal geweldig vindt zeggen ze, dat ze nog eens eens even gaan kijken wat te doen met al dat jatten. Zij zeggen dan’ innovatie is voortbouwen op ideeën’. Ja dank je, maar ontwikkel ChatGPT dan ook als open source. Maar goed, dat gaat niet gebeuren.’

Wat ga je precies met de bezoekers doen op 29-2-24?

‘Mensen confronteren met hun eigen gedrag is in de kern wat ik altijd doe. Daar een lekker schurende presentatie over geven. Dat je moet lachen, maar ook aan het denken gezet wordt, omdat je je realiseert ‘mmh ik doe dat ook de hele dag’. En daarmee mensen tot actie aanzetten. Maar het goede nieuws is… ik sta aan het eind geprogrammeerd, dus daarna kan iedereen lekker bijkomen.’