Ik kom eraan appt Jitske, even de techniek regelen. Ze zit ergens even te wachten en logt in via de telefoon. Het zijn niet eens per se drukke tijden, want haar boek is af en de komende 2 weken staan er nog even geen lezingen gepland. Het zijn daarentegen wel ‘tricky tijden’. De titel van haar nieuwe boek. En wat geweldig dat ze haar verhaal daarover 20 juni op Het Grootste Kennisfestival komt doen. ‘Laat je niet gek maken’ is de ondertitel en is momenteel even wel heel toepasselijk. Jitske was het weekend voor ons interview op Radio 1 en de reacties op X waren niet mals.
‘Ik had het niet verwacht’, vertelt ze, ‘het was een pilot van een radio-uitzending en ik was gevraagd mee te doen. Ik doe dat niet zo vaak, dus ik dacht eerst eens een keer proberen in de luwte. Het was namelijk ook nog eens om 9 uur op een zaterdagavond, maar er werd op X een fragmentje gepost door de omroep. En ik was nog niet thuis of het ontplofte al. Meer dan 48u zat ik in een twittershitshow met veel verwijten, boosheid op dingen die ik niet had gezegd en werd ik voor van alles en nog wat uitgemaakt. Niet leuk, maar voor mij als antropoloog ook heel interessant veldwerk. Ik bleef de dialoog zoeken en door alle rommel heen, er kwamen wel 100 reacties per kwartier schat ik, zag ik ook oprechte reacties. Mensen die probeerden aan te geven waar hun zorg zit. Ik heb nu afspraken staan om off-line door te praten met een aantal mensen die ik anders nooit zou hebben ontmoet.’

Ik las de voorpublicatie van het boek van Jitske waarin er veel aandacht is voor de liminale fase bij veranderingen. De overgangsfase waar we als maatschappij volop inzitten. Maar ook organisaties of individuen gaan door deze fase heen bij veranderingen in hun leven. Ik dacht toen ik het las, had ik dat maar eerder gedaan, want het was zo herkenbaar. En als je weet dat die fase er is als je van a naar b gaat en dat de gevoelens daarbij normaal zijn, had je je misschien wat minder druk hoeven maken. ‘Ha’, lacht Jitske, ‘wat goed om te horen. Tot nu toe heb ik boeken geschreven waarvan je hoopt dat het gelezen wordt, maar nu weet ik dat het gelezen gaat worden. Het wordt namelijk al besteld voordat het uit is. Dat is nieuw voor me en heel leuk. Het is ook gericht op een bredere doelgroep. Want het is een publiek boek. Het is niet echt geschreven op organisaties, maar er wel op toepasbaar. Dat is echt anders voor mij. Het boek is niet geschreven voor managers, maar voor iedereen. Leuk dus dat jij je er ook zo in herkent.

Hoe is het boek tot stand gekomen?

Voor mij was het schijven een ware zoektocht. Ik dacht ‘wat is er allemaal aan de hand?’. Waarom hebben zoveel mensen een burn-out en nemen depressiecijfers onder jongeren zo sterk toe. Wie van onze politici spreekt de waarheid? Waarom worden experts van bijvoorbeeld klimaatrapporten niet serieus genomen? Er spelen zoveel crisissen tegelijk, wat moet er gebeuren? Ik heb mijn agenda het afgelopen jaar grotendeels leeggegooid en ben gaan lezen, onderzoeken, schrijven. En ben mijn zoektocht gestart vanuit het antropologische begrip ‘liminaliteit’. De fase waarin we weten dat het anders moet, maar nog niet precies weten hoe dan wel. Het is een tussentijd van verandering waarin ontzettend veel tegelijk speelt, mensen vatbaar zijn voor onzinverhalen en voor mensen die zeggen dat ze weten hoe het zit. Bij een kleine verandering zien we wel snel hoe je van a naar b moet, maar we zitten nu in een systeemverandering. En daarbij geldt dat het systeem mensen maakt, maar andersom geldt het ook. Mensen maken het systeem. Samen moeten we dan kijken hoe we dat anders in gaan richten. Dat vraagt om heel stevig leiderschap dat deze fase van onzekerheid goed begeleid, zodat we tot nieuwe inzichten kunnen komen met elkaar. Dan is het desastreus als de leiders zelf met de waarheid spelen. Of als groepen mensen tegen elkaar worden opgezet. Daar ging mijn kritiek op de radio over. Het zijn emotionele tijden, waarin we elkaars verschillen moeten durven opzoeken, horen en proberen te begrijpen.

In het boek schrijft Jitske over de trickster, een personage dat we in de dynamiek van de liminale fase, wereldwijd en in alle culturen tegenkomen. Een trickster is de meester van de grens, het archetype van de twijfel, soms een schurk en soms een held. Denk aan Pinokkio, Robin Hood en Jack Sparrow. Ze doen dingen die eigenlijk niet kunnen of mogen, maar er ontstaan daardoor wel steeds nieuwe situaties en mogelijkheden. Superinteressant, want ze lijken dus onmisbaar bij veranderingen. Ik vraag ernaar. Zien we in de Nederlandse politiek nu bijvoorbeeld tricksters?

‘Nee dat zie je niet goed. Tricksters zijn archetypes en dus geen mensen. Maar er zijn trickster-tactieken, die wel ingezet kunnen worden en die voor verwarring zorgen. Maar vaak dus ook heel goed zijn. Fantastisch juist. Als ergens iets vastzit heb je dat nodig. Maar als je alleen maar dat hebt, gaat het mis. Het spel tussen vrijheid en begrenzen en keuzes maken en opties openhouden is een hele belangrijke. Als je kijkt naar transformaties, heb je juist mensen nodig die vragen stellen. Maar om er doorheen te komen en de wereld opnieuw vorm te geven, moet je keuzes maken. En daar zit altijd een machtsspel bij.’

Is dit ook niet het probleem in onze samenleving dan? Dat er niet genoeg keuzes worden gemaakt? Dat baart me dan wel zorgen.

Ja, ik maak me ook zorgen. We hebben in onze cultuur voortdurende economische groei centraal gezet in ons denken en handelen. En als je een onbegrensde waarde centraal zet, ga je met elkaar onbegrensd gedrag stimuleren. Wie het beste met de grenzen kan spelen, ze kan oprekken, krijgt status en macht. De archetypische trickster is meester in het spelen met grenzen. We stimuleren met elkaar trickstergedrag en hebben systemen gemaakt die daarbij passen. Het internet kwam er en ja, ook dat is een onbegrensde ruimte. Globalisering kwam er, waardoor grenzen tussen landen wegvielen. Een enorm speelveld om te spelen met grenzen. En daar komt nu in steeds grotere mate het tricksterspeelgoed van AI bij, waardoor we nog meer kunnen spelen met de grens tussen feiten en fictie. Zoveel focus op onbegrensdheid in een begrensde wereld gaat natuurlijk een keertje fout. De planeet is begrensd, de grondstoffen kunnen op. De mens is begrensd, wordt moe, moet ook  slapen. Dus het komt erop neer dat we een systeem hebben gebouwd dat behoorlijke roofbouw pleegt op mensen en de aarde. Met een continu gevoel van FOMO. Je kunt heel moeilijk niks doen, want als je niks doet levert ‘t ook niks op.

Dat klinkt allemaal weinig hoopvol. Wat is dan de conclusie?

Ik ben heel optimistisch. Er moet veel gebeuren, maar we kunnen meer dan we denken. Het hoopvolle is dat transformatieprocessen vaste fases hebben waar liminaliteit er een van is. De fout die we als samenleving hebben gemaakt, is dat we deze liminaliteit tot een vaste fase hebben gemaakt. The sky is the limit, fake it till you make it, alles is mogelijk. En dit is hartstikke dubbel voor mezelf, omdat ik dit persoonlijk een hele fijne vibe vind. Ik vind het fantastisch als alle opties openstaan, maar het is ook een gevaarlijke dynamiek. Want als je kijkt naar onze samenleving, moet alles steeds maar ‘agile’ zijn. Poeh. Iedereen is continu op zoek naar authenticiteit. Het is nooit af, iedereen blijft voortdurend zoeken hoe je ‘kunt worden wie je bent’. We hebben de kenmerken van liminaliteit in ons gewone leven vervlochten als iets normaals en daarmee ook een voortdurende spanning en stress georganiseerd. We zoeken als experience junkies naar manieren om de spanningen die we voelen kwijt te raken, in plaats van ze structureel op te lossen. Het is daarom tijd om onszelf ook weer te begrenzen. Om keuzes te maken. Geen FOMO, maar JOMO, de Joy Of Missing Out. Rijkdom beter herverdelen, onbegrensd winstbejag stoppen, waarde toekennen aan de aarde en aan menselijkheid.

En op het Kennisfestival?

Ik zal de komende maanden 2 à 3 lezingen ontwikkelen naar aanleiding van het boek. Sowieso één gericht op organisaties en één die heel erg op de samenleving is gericht. In juni op het Kennisfestival zal ik in ieder geval verder ingaan op liminaliteit, die ruimte waarin alles mogelijk is. Tegelijkertijd zal ik vertellen over de noodzaak van keuzes maken, want je kunt niet altijd alle opties openhouden. Het maken van die keuzes is niet aan mij, maar ik zal wel duiding geven aan het proces. Ik kom in Tricky Tijden tot de conclusie dat we cultureel verdwaald zijn en als je verdwaald bent, moet je dat eerst accepteren. Op de kaart kijken heeft geen zin, want die heb je niet als je verdwaald bent. Het gat erom dat we in de spiegel durven kijken, onder ogen komen wat er speelt en alle zintuigen benutten om de weg naar een mooiere toekomst te vinden.  Al met al een positief verhaal dus!

Fotograaf: Marie Broeckman